کاخ چهل ستون
موقعيت: خيابان استانداري
سال تاسيس: ۱۰۵۷ هجري (دوره شاه عباس اول)
مساحت: ۶۷۰۰۰ متر مربع
در زمان شاه عباس دوم برروی کاخ چهل ستون تغييرات كلي چون ساخت تالار آئينه، تالار ۱۸ ستون، دو اتاق بزرگ شمالي و جنوبي تالار آئينه، ايوانهاي دوطرف سالن پادشاهي و حوض بزرگ مقابل تالار با همه تزئينات نقاشي و آئينه كاري و كاشي كاري ديوارها و سقفها صورت گرفت.
بخشهای ديدني کاخ چهل ستون عبارت اند از:
- تالار ۱۸ ستون
- تالار آئينه
- شيرهاي سنگي چهار گوشه حوض مركزي
- نقاشي ها و تزئينات عالي طلاكاري سالن پادشاهي
- تصوير شاه عباس اول با تاج مخصوص
- آثاري چون سر در مسجد قطبيه و سر درهاي زاويه درب كوشك و آثاري از مسجد درب جوباره و مسجد آقاسي كه برروی ديوارهاي ضلع غربي و جنوبي باغ قرار گرفته است.
با انتخاب اصفهان به عنوان پايتخت و گسترش شهر به سمت جنوب و ساخت ميدان امام پیشنهاد استقرار کاخ های شاهی توسط شيخ بهائی مطرح شد.
انتخاب فضائی وسيع در مجموعه ای که در آن زمان (دولتخانه) نام داشت و مطالعاتی که برای آينده انجام می شد تماماً نمایانگر ذوق و استعداد و خلاقيت شيخ بهائی دانشمند پرآوازه صفويه می باشد.
مجموعه کاخ هائی که شروع آنها (عالي قاپو) بود تا ميدان اصلی و مرکزی چهارباغ عباسی ادامه یافت در اين منطقه وسیع که چند کاخ سلطنتی نيز وجود داشت، عماراتی چون کاخ هشت بهشت، کشيک خانه، تالار اشرف، جبه خانه، رکيب خانه، تالار طويله، توحيد خانه و بعضی عمارات ديگر بنا شد.
وجه تسمیه كاخ:
کاخ چهلستون بنای کوچکی بود که شاه عباس اول آن را در باغ جهان نما به صورت کوشک يا کلاه فرنگی ایجاد کرد و در زمان شاه عباس دوم گسترش یافت و چهلستون نام گرفت. ايوان اصلی ساختمان بر بيست ستون استوار است که در عصر صفويه با آئينه کاري های بسيار زيبا تزیین شده بود.
بسياری از محققین دلیل نامگذاری کاخ را انعکاس بيست ستون برروی استخر زیبا و عظیم بنا می دانند. البته شاید علت دیگر نامگذاری آن به چهلستون این باشد که عدد ۴۰ در ادب فارسی نشانه فراوانی و کثرت است.
نویسنده کتاب (معماری اسلامی) علت نامگذاری اين عمارت به چهلستون را « … نوعی بازی بصری می داند زيرا نمائی با تعداد زيادی ستون در آب منعکس شده است … ».
با توجه به مطالبی که برخی از شعرای دوران صفويه در اشعارشان گنجانده اند و با رجوع به کتابها و متون تاریخی مرتبط با آن زمان، سال پایان ساخت کاخ چهل ستون ۱۰۵۷ هجری در دوران سلطنت شاه عباس دوم بوده است. یکی از اين شعرا (صائب تبريزی) ملک الشعراء آن زمان است که در قصيده ای بسیار طولانی به توصیف چهلستون پرداخته و در پایان قصيده با مصراع «قبله گاه تاجداران باد دائم اين مکان»، به سال ۱۰۵۷ هجری اشاره نموده است.
ساختمان كاخ:
ايوان کاخ چهل ستون دارای دو بخش است که يک بخش از ۱۸ ستون چوبی و بلند استوار است ۴ ستون وسط که بر روی ۴ شير سنگی واقع شده و حجاری آن ها به نوعی است که دو شير به شکل يک سر انسان نمایش می یابد. همچنین از دهان اين ۴ شير آب خارج شده و به حوض مرمری تالار می ريخت. بخش ديگر که کمی بلند و رفیع تر است سردر ورودی تالار را تشکيل داده و برخی منابع تاریخی آن را تالار آئينه می نامند. اين بخش برروی دو ستون قرار داشته و تمام قسمت های آن با آئينه کاری زیاد و پرکاری پوشیده شده که در آن آئينه های ريز و خوش نقش به شکل معرق در کنار آئينه های قدی و خشتی استفاده شدهاند. سقف تالار متشکل از قاب های چوبی با اشکال مختلف هندسی می باشد. تصوير قرينه حوض مرمرين وسط ايوان در تزئينات سقف نیز به چشم می خورد. اين قرينه سازی مشابه با ايوان عالی قاپو میباشد.
تالار مرکزی کاخ که مخصوص مهمانان خارجی و شخصيت های مهم کشورهای ديگر بوده دارای نقاشيهائی است که بیانگر اتفاقات تاريخی ادوار مختلف می باشند. اين سالن شکوهمند که دارای گنبدی منقوش با لچکی های رنگین و متنوع و طرح های طلايی و شفاف از بی نظیرترین شاهکار هنری آن دوران بشمار می آیند.
نقاشیهای واقع در تالار مرکزی کاخ که بعضی از آن ها در دوره قاجار ترسیم شدهاند میزبانی و پذيرائی شاه عباس اول و دوم و شاه طهماسب از شاهان ترکستان و همايون هندی و نيز جنگ شاه اسماعيل اول با ازبکان را به تصویر می کشند. دو تصوير ديگر که يکی مقابل در ورودی تالار و ديگری روبروی آن است جنگ چالدران در زمان شاه اسماعيل اول و جنگ کرنال در زمان نادر شاه افشار را نشان داده که در اوایل دوران قاجاريه نقاشی شده اند.
در طرفین تالار ستون دار اتاق هايی قرار گرفته که در حال حاضر جهت نمايشگاه های فصلی بکار می روند. اين اتاق ها نيز دارای نقاشی هائی است که بعضی از آنها جزء برجستهترین نقاشیها به شمار مي روند.
اکثر اين نقاشی ها در دوران حکومت ظل السلطان زير لايه ای از گچ نهان بود که توسط کارشناسان و متخصصان از زير گچ خارج شده و مرمت و بازسازی شده اند.
استخر کاخ علاوه بر زيبائی موجب تلطیف فضا نیز می شود. در چهار طرف اين استخر مجسمه هائی واقع شده که متعلق به عمارت چهلستون نبوده و در زمان تخريب قصر سرپوشيده به اين مکان انتقال یافتهاند.
به نقل از بعضی مورخين، اين عمارت در اواخر دوران صفوی گرفتار آتش سوزی سختی شده و قسمت هايی از آن در آتش سوختهاند.
در دو طرف سالن مرکزی عمارت چهلستون نقاشی هایی از سفرا و اروپائيانی که در آن دوران در اصفهان بوده اند وجود دارد که توسط دو نقاش هلندی به نامهای (آنژل Anjel) و (لوکار Lokar) ترسیم شده اند.
به صورت کلی در عمارت تاريخی چهلستون نقوش ترکيبی سقف و ديوارهای تالار که در قالب های زيبای لچک و ترنج واقع شده اند و خطوط اصلی تقسيمات بنا که تلفیق زيبايی از نقاشی، کاشيکاری و دیگر تزئينات متعدد و گوناگون هستند اين بنای شکوهمند را به يکی از مهمترین نمونه های معماری دوره صفويه مبدل ساخته است.
امروزه کاخ چهل ستون به عنوان باغ موزه ای که سالن مرکزی آن محل نمايش بعضی از آثار هنری ادوار مختلف ايران است در معرض بازدید گردشگران خارجی و مهمانان و مسافران داخلی قرار می گيرد.